«ابن حسام خوسفی» فردوسی ثانی و احیاگر تفکرات شیعی

به گزارش نسیم خاوران؛ زینب روحانی مقدم- وجود بزرگان و مفاخر و شاعران در ایران اسلامی نشان می دهد که مردمان این سرزمین اهل علم، دانش و هنر هستند و اگر ستاره ای در کهکشان ها باشد را کشف می کنند و می چینند.

ایران اسلامی مفتخر به شاعران بزرگی همچون حافظ، سعدی، فردوسی، مولوی و ... است که با گذشت چندین قرن از وفات و سرودن اشعار آن ها می توان درخشیدن اشعار و آثار آنان را نه تنها در ایران بلکه در تمامی دانشگاه ها و محافل ادبی جهان مشاهده کنیم.

کمتر کسی در جهان وجود دارد که نام شاعران بزرگ و بی همتای ایرانی را نشنیده باشد و حتی شاعران مطرحی همچون گوته دلباخته شاعر بزرگ اهل شیراز، لسان الغیب خواجه حافظ شیرازی است.

*مروری بر زندگی فردوسی ثانی

خراسان جنوبی نیز از وجود شاعران بزرگی همچون ابن حسام خوسف، حکیم نزاری و غیره مفتخر است و نام آنان همچون نگین الماسی در تاریخ خاوران می درخشد و دیوان این بزرگان را حتی می توانیم در موزه های بزرگ جهان همچون موزه مشهور پاریس بیابیم.

مولانا محمد بن حسام‌الدین حسن بن شمس‌الدین محمد خوسفی شناخته شده به اِبنِ حِسام شاعر ایرانی زاده شده به سال ۷۸۲ یا ۷۸۳ هجری در روستای خوسف در منطقه قُهستان و در گذشته به سال ۸۷۵ هجری است. خاندان او تا نُه پشت اهل فضل و علم و ارشاد بوده‌اند؛ و نیای او شمس‌الدین زاهد، به پارسایی و عبادت معروف بوده‌است. وی به گفته دولتشاه سمرقندی «از دهقنت نان حلال حاصل کردی و گاو بستی و صباح که به صحرا رفتی تا شام اشعار خود را بر دسته‌بیل نوشتی».

آرامگاه ابن حسام خوسفی یا همان فردوسی ثانی در شهر خوسف امروزه بر بلندای یک تپه و در کنار رودی و در میان دشت باصفایی واقع شده و دیوان او شامل اشعاری در قالب‌های قصیده، ترجیع‌بند، مسمط و ترکیب‌بند است.

از آثار این شاعر گرانقدر می‌توان به دیوان اشعار، خاوران‌نامه، رساله نثراللآلی، دلایل النبوة و نسب‌نامه اشاره کرد.

ابن حسام در قصیده از انوری، ظهیر فاریابی، خاقانی شروانی و سلمان ساوجی تأثیر گرفته‌است و از مهم‌ترین آثار او می توان به خاوران‌نامه اشاره کرد که به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده‌است.

ابن حسام حلقه‌ای از حلقات ادبیات شیعی خراسان است و برخی دیگر از حلقه‌ها سلیمی تونی (م ۸۵۴) و آذری اسفراینی و لطف‌الله نیشابوری (م ۸۱۲) هستند و دیوان ابن حسام خوسفی توسط احمد احمدی بیرجندی تصحیح و منتشر شده‌است.

*ابن حسام خوسفی؛احیاگر تفکرات شیعی

حسین زنگویی-استاد ادبیات فارسی- در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان اظهار داشت: محمدابن حسام شاعری است که از دل آن کشمکش های سیاسی ومذهبی موجود در زمان خود سربرآورد و به شکوفایی اشعار مذهبی در مدح پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت ایشان از دیگران سبقت گرفت.

وی در ادامه گفت: ابن حسام باسرودن قصاید غرّای مذهبی و آفرینش اندیشه های باریک و پُرنکته ی ولایتمداری، دیوانش را پایه ریزی نمود و بعدها با سرودن خاوران نامه بستری را برای به کارگیری حماسه ها و اساطیر ایرانی به کارگرفت تا بتواند بسیاری از اندیشه های فردوسی را در نظم خاوران نامه به کارگیرد.

زنگویی ادامه داد: ابن حسام نخستین شاعری است که توانسته با استفاده از عنصر خیال، حماسه، اسطوره، تاریخ و باورهای مذهبی به صورتی بسیار گسترده و عمیق از فضایل و اوصاف مختلف امام علی (ع) سخن بگوید و رشادت هایش را به تصویر بکشاند و او را بهترین چهره برای طرح ارزش ها وفضایل انسانی به حساب آورد.

زنگویی با اشاره به اینکه ابن حسام درحقیقت احیاگر تفکرات شیعی در حوزه اندیشه های شاعرانه است، افزود: ابن حسام می تواند مورد رجوع و توجه شاعران امروز و فردای جوامع شیعی نیز باشد و از این رو توجه به سبک شاعری و بازخوانی اندیشه های او برای مردم فرهنگ دوست و ولایتمدار ایران اسلامی و به ویژه برای اهالی خوش ذوق و هنر پرور خراسان جنوبی ضروتی غیرقابل انکار است.

استاد ادبیات در خصوص مهمترین مضامین دیوان اشعار ابن حسام گفت: حمد و ستایش خداوند، توصیف کمالات پیامبراسلام(ص)، مدح و بیان فضایل امام علی(ع) و اهل بیت(ع) و مدح و منقبت اولیای دین و ذکر برخی حالات فردی، شکایات از کاستی های زندگی، نامرادی های روزگار و قدرناشناسی حاکمان زمانه از مهم ترین است.

وی در مورد خاوران نامه عنوان کرد: این اثر در قالب مثنوی سروده شده و ۲۲ هزار و ۵۰۰ بیت دارد و این اثر به تقلید از شاهنامه فردوسی و درباره جنگ های خیالی منسوب به امام علی(ع) و همراهان و معاصران واقعی و عده ای از قهرمانان خیالی ساخته شده ذهن ابن حسام است که همگی برای اشاعه ی اسلام و برانداختن کفر در خاورزمین تلاش می کنند. 

وی ادامه داد: بعضی از پژوهشگران بر این باور هستند که خاوران نامه ابن حسام، آخرین اثر مهم حماسی است که سراینده اش توانسته است آن را به تقلید از شاهنامه به نظم آورد.

زنگویی با بیان اینکه نثراللالی، سومین اثر به جا مانده ازابن حسام است، افزود: نثراللالی منظومه ای است در قالب مثنوی و شرح و ترجمه و تفسیر کتاب صدکلمه از رشیدالدین و طواط که ابن حسام آن را به نظم درآورده وبا توضیحاتی به ثمر رسانیده است.

استاد ادبیات در خصوص تاثیر اشعار واندیشه های ابن حسام بر ادبیات ایران و جهان گفت: ما نیازمند پژوهش هایی هستیم که این امر را طبق روش های تحقیق و هدفمند به انجام برسانند و اگر چنین تحقیقاتی انجام شده است، متاسفانه بنده توفیق دسترسی و مطالعه آن ها را تا این لحظه نداشته ام.

وی ادامه داد: اما آنچه قطعی است این است که اندیشه های شاعرانه و تاثیر گذاری اشعارابن حسام بر خوانندگان اشعارش قطعی است یعنی هر محقق و شاعری که اشعارش را مطالعه نماید به طور مسلم متاثر می شود و می تواند این تاثیر پذیری را به طور مستقیم یا غیر مستقیم در کلام و بیانش نشان دهد.

زنگویی بیان کرد: بدیهی است که از میان اهل فرهنگ وادب، کسی منکر فضل تقدم و تتقدم فضل ایشان در حوزه های شعری، انتقال ارزش های دینی و فضائل شاعرانه ابن حسام نمی تواند باشد بلکه همگی به اقتضای کار فرهنگی به اشعار ایشان تمثل می جویند. 

استاد ادبیات افزود: در همایش ها و مناسبت های مختلف در باب شعر و هنرشاعری ایشان مقالاتی نوشته شده و می نویسند چنان که بنده تاکنون سه مقاله ی پژوهشی در باب بعضی از نکات شعری ایشان نوشته و منتشر شده است.

وی در ادامه گفت: متاسفانه در حوزه های دانشگاهی به دلیل مشخص بودن سرفصل های دروس به طور مستقیم به شاعرانی از قبیل ابن حسام نمی پردازند اما تمامی استادان می توانند تحت عناوین پژوهش جنبی و مرتبط با دروس نظم خود به ویژه در ادبیات حماسی به اشعار ابن حسام توجه بیشتری داشته باشند.

زنگویی بیان داشت: دیوان اشعار شاعری در حد ابن حسام و آثار هر نویسنده قابل و پُرمایه ای ماحصل تجارب فکری، علمی، سختی ها، کام ها و ناکامی ها، بایدها و نبایدهای زمانه و زندگی گذشتگان است که در قالب اشعار و نوشته ها و حکایات وامثال به یادگار مانده و نسل های بعدی می توانند با مراجعه و مطالعه آن ها به راحتی از تجارب مختلفی که در آن آثار نهفته است به عنوان چراغ راه آینده خود استفاده نمایند.

*لزوم معرفی مفاخر همچون ابن حسام خوسفی جهت استحکام فرهنگ و اخلاق جامعه

مجید کریمیان-رئیس حوزه هنری خراسان جنوبی- هم در گفتگو با خبرنگار شبستان گفت: مولانا ابن حسام خوسفی شاعر اهل بیت علیهم السلام، از قله های ادب و عرفان ادبیات فارسی است.

وی ادامه داد: آثار و اشعار ابن حسام خوسفی پُر از حکمت و اخلاق و سرشار از محبت به اهل بیت عصمت و طهارت است.

کریمیان عنوان کرد: معرفی شخصیت‌های برجسته ای مثل ابن حسام در حقیقت، خدمت به نشر معارف جعفری است و پرداختن به قله های علم و ایمان در خطه خراسان جنوبی و معرفی این عزیزان به نسل جوان و نوجوان، باعث استحکام فرهنگ و اخلاق جامعه می شود و سند افتخاری برای ما در ایران و جهان است.

وی با بیان اینکه حوزه هنری خراسان جنوبی توجه به ظرفیت های زیست بوم استان در حوزه فرهنگ و هنر را جز اولویت های کاری خود می داند، افزود: در همین راستا پرداختن به حوزه مفاخر استان از محورهای عملیاتی در برنامه ها و تولیدات حوزه هنری استان بوده است.

رئیس حوزه هنری خراسان‌جنوبی در ادامه گفت: در جهت معرفی مولانا ابن حسام خوسفی فعالیت های بسیاری تاکنون صورت گرفته است که می توان به برگزاری جشنواره جایزه ادبی ابن حسام، جشنواره شعر آیینی ابن حسام اشاره کرد که دو سال به صورت ارسال مقالات پژوهشی در استان اجرا شد و سال ۱۳۸۸و ۱۳۸۹ و سال ۱۳۹۰ در قالب جشنواره ملی جایزه ادبی ابن حسام و در دو بخش شعر آیینی، داستان ها و حماسه های دینی توسط حوزه هنری استان برگزار شد.

کریمیان با بیان اینکه دیوان مولانا ابن حسام خوسفی توسط حوزه هنری استان به چاپ رسیده است، ادامه داد: تولید فیلم مستند پیرامون معرفی مولانا ابن حسام با عنوان آسان می روم، تولید آثار خوشنویسی از اشعار مولانا ابن حسام توسط اساتید خوشنویسی استان و تولید و چاپ کتاب اندیشه و بیان ابن حسام خوسفی از دیگر اقدامات انجام شده جهت معرفی این شخصیت بزرگ است.

رئیس حوزه هنری خراسان جنوبی در ادامه بیان کرد: کتاب اندیشه و بیان ابن حسام خوسفی با نگاهی همه جانبه به زندگی، آثار و جهان بینی مولانا محمدابن حسام خوسفی تهیه شده و به دنبال آن است تا جایگاه حقیقی وی را در گستره ادب فارسی نمایان سازد.

کریمیان گفت: از جمله دیگر اقدامات انجام شده می توان به تولید و چاپ کتاب محمد بن حسام، گوینده ای از سده نهم ( گذری ره آموز در سروده های این گوینده) اشاره کرد.

*اجرای رویداد ملی از توس تا خوسف طی آذر۱۴۰۲

محمود رمضانی-معاون امور فرهنگی و رسانه ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان جنوبی- در گفتگو با خبرنگار شبستان اظهار داشت: ابن حسام خوسفی از شاعران پرآوازه­ ی سده نهم هجری قمری است. 

وی در ادامه گفت: ابن حسام از عالمان شیعی مذهب است و در فنون ادب و علوم شرعی و اخبار و احادیث زبردست بود و او از اطلاعات ارزشمند خود در اشعارش بهره می­ گرفت و به همین جهت، قصاید او در منقبت بزرگان دین، مملو از اشارات به قرآن، آیات، احادیث و بسیاری از مضامین و مفاهیم مستند به قرآن است.

رمضانی بیان کرد: ابن حسام هم­چنین در بسیاری از قصیده­ های خود، هرجا که می­ خواست، زبان را از پارسی به تازی می­ گرداند و ایشان توجه ای به دنیا نداشته و شاعر بسیار متعهد به شعر آیینی است.

معاون امور فرهنگی و رسانه ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان جنوبی با بیان اینکه متاسفانه ظرفیت غنی استان در خصوص وجود مفاخر تا حدودی مغفول مانده که نمونه آن ابن حسام خوسفی است، افزود: تلاش می­ کنیم از این غربت تا جای امکان بکاهیم و در بازه یک سال و نیم از آغاز مدیریت فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان جنوبی در دولت سیزدهم و نگاه ویژه استاندار تلاش بر شناخت بیش از پیش مفاخر استان شده است.

وی ادامه داد: یکی از این موارد برنامه ریزی برگزاری رویداد ملی از توس تا خوسف است و این رویداد با هدف شناساندن ابن حسام خوسفی، شاعر بزرگ و نامدار در حوزه آثار حماسه اسلامی و مدیحه سرایی ائمه اطهار علیه السلام، برگزار خواهد شد.

رمضانی عنوان داشت: در کنار سرودن شاهنامه توسط فردوسی، ابن حسام خوسفی شاعر آیینی به سبک شاهنامه ۲۲ هزار بیت در مدح و منقبت اهل بیت(ع) سروده است و رونمایی از پوستر رویداد ملی از توس تا خوسف طی ۲۸ آذر ماه ۱۴۰۲ در دفتر مفاخر و آثار ملی کشور در تهران برگزار خواهد شد.

معاون امور فرهنگی و رسانه ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان جنوبی در ادامه گفت: تصمیم گرفته شده است تا طی یک سال، از ۲۸ آذر ماه ۱۴۰۲ تا ۲۹ آذر ماه ۱۴۰۳، که تاریخ اختتامیه بزرگداشت شیخ محمدحسن خوسفی است، برنامه های متنوع و جذابی در خصوص زندگی و آثار این شاعر و عارف نامدار را در سطح استان و کشور داشته باشیم و در این راستا، جلسات علمی و پژوهشی، نشست های تخصصی و همایش های علمی و ... پیش بینی شده و طرح از خوسف تا طوس را برای تأیید نهایی به انجمن آثار و مفاخر کشور ارائه شده است.

وی افزود: فردوسی و ابن‌حسام پردازشگران هویت ایرانی- اسلامی ملت ایران و شاهنامه و خاوران‌نامه حماسه‌هایی مکمل یکدیگر و ترسیم‌گر فرهنگ ایرانی-اسلامی، ایران زمین‌ هستند لذا بزرگداشت این دو شاعر بزرگ، بزرگداشت هویت و فرهنگ ایران است و از دیگر سو، ابن‌حسام علاوه بر خاوران‌نامه، اشعار بسیاری در مدح پیامبر اکرم (ص) و خاندان پاک ایشان سروده است و ازاین‌رو، او یکی از مشهورترین مناقب خوانان و شاعران آیینی ادبیات فارسی محسوب می‌شود.

رمضانی در پایان گفت: در مراسم بزرگداشت مجموعه مقالات در خصوص ابن حسام جمع آوری و به رشته تحریر درخواهد آمد.